Politica 89.8
Φανταστείτε να πηδάτε με αλεξίπτωτο από το αεροπλάνο και να μην νιώθετε τίποτα. Ούτε φόβο, ούτε κύμα αδρεναλίνης, ούτε ταχυπαλμία.
Έτσι είναι η ζωή του Τζόρντι Τσέρνικ, ενός βρετανού που υποβλήθηκε σε επέμβαση αφαίρεσης των επινεφριδίων, μια δραστική λύση για την αντιμετώπιση του άγχος που του προκαλούσε το «σύνδρομο Κάσινγκ» –μια σπάνια ασθένεια στην οποία τα επινεφρίδια εκκρίνουν υπερβολικές ποσότητες κορτιζόλης, της κύριας ορμόνης του στρες.
Η θεραπεία λειτούργησε υπερβολικά καλά, αναφέρει το BBC. Το 2012, στη διάρκεια επίσκεψης στη Disneyland, ο Τσέρνικ ανέβηκε στο rollercoaster και συνειδητοποίησε ότι δεν ένιωθε φόβο. Αργότερα έκανε ελεύθερη πτώση, κατέβηκε με zip-line μια γέφυρα στο Νιούκασλ και καταρριχήθηκε με σχοινί από τον ουρανοξύστη Shard του Λονδίνου, χωρίς να νιώσει την παραμικρή ταχυπαλμία.
Η εμπειρία του Τσέρνικ είναι σπάνια, όχι όμως μοναδική. Το ίδιο νιώθουν οι ασθενείς με τη νόσο των Έρμπαχ-Βίτε (Urbach–Wiethe), γνωστή και ως λιποειδής πρωτεΐνωση, μια σπάνια γενετική διαταραχή που έχει διαγνωστεί μόνο σε 400 άτομα από τότε που περιγράφηκε το 1929.
Υπάρχουν δύο διαφορετικές οδοί φόβου στον εγκέφαλο, ανάλογα με το αν η απειλή είναι εξωτερική ή εσωτερική.
Μια διάσημη ασθενής με Έρμπαχ-Βίτε, γνωστή μόνο ως SM, αποτελεί αντικείμενο μελετών στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα από τα μέσα της δεκαετίας του 1980. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο Τζάστιν Φάινσταϊν, ήταν μεταπτυχιακός φοιτητής όταν εντάχθηκε στην ομάδα και άρχισε να αναζητά τρόπους για να τρομάξει την SM.
«Της δείξαμε όλες τις ταινίες τρόμου που μπορούσαμε να βρούμε» λέει στο BBC ο Φάινσταϊνο οποίος σήμερα είναι κλινικός νευροψυχολόγος στο Float Research Collective.
Όμως ούτε το Blair Witch Project, ούτε το Arachnophobia, ούτε Η Λάμψη, ούτε Η Σιωπή των Αμνών δεν της προκάλεσαν φόβο.
«Την εκθέσαμε σε πραγματικές απειλές, όπως φίδια και αράχνες. Όχι απλώς δεν έδειξε κανένα φόβο, δεν μπορούσε να αντισταθεί στον πειρασμό να τα πλησιάσει» λέει ο Φάινσταϊν.
Η νόσος Έρμπαχ-Βίτε προκαλείται από μια μετάλλαξη στο γονίδιο της πρωτεΐνης ECM1 στο χρωμόσωμα 1. Η ECM1 είναι μία από τις πρωτεΐνες του εξωκυτταρικού υλικού, το οποίο συγκρατεί τα κύτταρα και τους ιστούς στη θέση τους.
Όταν το γονίδιο της ECM1 υποστεί βλάβη, το ασβέστιο και το κολλαγόνο αρχίζουν να συσσωρεύονται και προκαλούν τον θάνατο των κυττάρων. Ένα μέρος του σώματος που φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ευάλωτο σε αυτή τη διαδικασία είναι οι δύο αμυγδαλές του εγκεφάλου (μια σε κάθε ημισφαίριο), περιοχές που παίζουν κεντρικό ρόλο στο αίσθημα του φόβου.
Οι αμυγδαλές του εγκεφάλου παίζουν σημαντικό ρόλο στη μνήμη, τη λήψη αποφάσεων και τον φόβο (Razvan V. Marinescu / CC BY 4.0)
Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η SM σταμάτησε να νιώθει φόβο όταν η νόσος Έρμπαχ-Βίτε κατέστρεψε τις αμυγδαλές της.
«Το αξιοσημείωτο είναι ότι αυτό αφορά συγκεκριμένα τον φόβο – η ικανότητά της να επεξεργάζεται άλλα είδη συναισθημάτων παραμένει σχεδόν ανέπαφη, είτε πρόκειται για ευτυχία, θυμό ή λύπη» λέει ο Φάινσταϊν.
Διάφορα είδη φόβου
Το φαινόμενο είναι ωστόσο πιο περίπλοκο, καθώς η αμυγδαλή μπορεί να παίζει μεγαλύτερο ρόλο σε ορισμένους τύπους φόβου από ό,τι σε άλλους. Για παράδειγμα, φαίνεται να είναι κρίσιμη για τον εξαρτημένο φόβο που είναι αποτέλεσμα μάθησης, Για παράδειγμα, τα πειραματόζωα τα ζώα που υφίστανται ηλεκτροσόκ αμέσως μετά από έναν συγκεκριμένο ήχο μαθαίνουν να παγώνουν όταν ακούν μόνο τον ήχο, χωρίς το ηλεκτροσόκ.
Αυτό δεν συμβαίνει με την SM. Αν και γνωρίζει ότι δεν πρέπει να αγγίζει ένα καυτό τηγάνι, δεν μπορεί να μάθει ενστικτωδώς να αποφεύγει τα επώδυνα ερεθίσματα δεν αισθάνεται δηλαδή ταχυπαλμία και μια έκρηξη αδρεναλίνης όταν εκτίθεται σε ερεθίσματα που έχουν προηγουμένως συσχετιστεί με πόνο.
Τα ευρήματα υποδεικνύουν ότι η αμυγδαλή παίζει ρόλο στον κοινωνικό φόβο.
Η SM είναι επίσης ανίκανη να αναγνωρίσει τις εκφράσεις φόβου στα πρόσωπα των άλλων, αν και μπορεί να διακρίνει εκφράσεις χαράς και θλίψης.
Είναι επίσης εξαιρετικά κοινωνική και ομαδική, αλλά ταυτόχρονα έχει δυσκολία να αναγνωρίζει και να αποφεύγει επικίνδυνες καταστάσεις. Σε περισσότερες από μία περιπτώσεις απειλήθηκε με μαχαίρι ή με όπλο.
«Έχει την τάση να πλησιάζει άτομα που θα έπρεπε να αποφεύγει και έχει μπλέξει αρκετές φορές λόγω της αδυναμίας της να αντιληφθεί τους απειλητικούς ανθρώπους» λέει ο Φάινσταϊν.
Σε μια μελέτη, οι ερευνητές ζήτησαν από έναν άγνωστο να πλησιάσει την SM, η οποία υπέδειξε την απόσταση στην οποία ένιωθε πιο άνετα. Η προτιμώμενη απόσταση της ήταν μόλις 34 εκατοστά, σχεδόν η μισή συγκριτικά με άλλους εθελοντές, κάτι που υποδηλώνει ότι νιώθει ασυνήθιστα άνετα με την παρουσία άλλων ανθρώπων στον προσωπικό της χώρο.
Η ακροφοβία είναι ένα από τα είδη φόβου που δείχνουν να προέρχονται από την αμυγδαλή του εγκεφάλου
Τα ευρήματα υποδεικνύουν ότι η αμυγδαλή παίζει ρόλο στον κοινωνικό φόβο.
Φαίνεται όμως ότι υπάρχουν και κάποια είδη φόβου που δεν εξαρτώνται από την αμυγδαλή. Σε ένα πείραμα, ο Φάινσταϊνκαι οι συνεργάτες του ζήτησαν από την SM να εισπνεύσει διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο προκαλεί ένα αίσθημα φόβου και ασφυξίας σε ορισμένα άτομα. Οι ερευνητές περίμεναν να αντιδράσει χωρίς φόβο, αλλά προς έκπληξή τους, πανικοβλήθηκε. Δύο άλλοι ασθενείς, επίσης με βλάβη στην αμυγδαλή τους, βίωσαν επίσης έντονο φόβο κατά τη διάρκεια του πειράματος.
«Στην περίπτωση της SM, προκάλεσε μια κανονική κρίση πανικού» λέει ο Φάινσταϊν. «Ήταν ο πιο έντονος φόβος που είχε νιώσει ποτέ σε όλη την ενήλικη ζωή της».
Η ανακάλυψη οδήγησε τον Φάινσταϊνσε μια δεκαετή αναζήτηση σχετικά με το ρόλο της αμυγδαλής στον φόβο. Όπως διαπίστωσε, στην πραγματικότητα υπάρχουν δύο διαφορετικές οδοί φόβου στον εγκέφαλο, ανάλογα με το αν η απειλή είναι εξωτερική ή εσωτερική.
Όταν πρόκειται για εξωτερικές απειλές, η αμυγδαλή λειτουργεί σαν μαέστρος, κατευθύνοντας τα άλλα μέρη του εγκεφάλου και του σώματος να αντιδράσουν. Πρώτα λαμβάνει πληροφορίες από τις περιοχές του εγκεφάλου που επεξεργάζονται την όραση, την όσφρηση, τη γεύση και την ακοή.
Εάν η αμυγδαλή ανιχνεύσει μια απειλή, όπως έναν διαρρήκτη, ένα φίδι ή μια αρκούδα που πλησιάζει, στέλνει σήματα στον υποθάλαμο, μια περιοχή ακριβώς πάνω από το πίσω μέρος του λαιμού. Ο υποθάλαμος επικοινωνεί στη συνέχεια με την υπόφυση, η οποία με τη σειρά της προκαλεί την έκκριση κορτιζόλης και αδρεναλίνης από τα επινεφρίδια.
«Αυτό θα προκαλέσει αύξηση του καρδιακού ρυθμού, άνοδο της αρτηριακής πίεσης και όλα τα κλασικά συμπτώματα της αντίδρασης φόβου, όπως η πάλη ή η φυγή», λέει ο Feinstein.
Ωστόσο, όταν πρόκειται για εσωτερικές απειλές, όπως η ανίχνευση αυξημένων επιπέδων CO2 στο αίμα, ο εγκέφαλος διαχειρίζεται την κατάσταση με διαφορετικό τρόπο. Το σώμα ερμηνεύει το υψηλό CO2 ως σημάδι επικείμενης ασφυξίας, καθώς δεν υπάρχουν αισθητήρες οξυγόνου στον εγκέφαλο.
Οι έρευνες του Φάινσταϊν έχουν δείξει ότι το εγκεφαλικός στέλεχος, το οποίο ρυθμίζει τις ασυνείδητες σωματικές λειτουργίες όπως η αναπνοή, είναι η περιοχή που ανιχνεύει την αύξηση του CO2 και προκαλεί ένα αίσθημα πανικού. Η αμυγδαλή φρενάρει αυτή την αντίδραση, αποτρέποντας τον φόβο. Γι’ αυτό και ασθενείς όπως η SM, στους οποίους η αμυγδαλή δεν λειτουργεί, έχουν μια τόσο υπερβολική αντίδραση.
«Είναι ένα πολύ σημαντικό επιστημονικό αποτέλεσμα, επειδή μας δείχνει ότι η αμυγδαλή δεν παίζει κρίσιμο ρόλο σε όλες τις μορφές και τύπους φόβου, άγχους και πανικού» λέει ο Αλεξάντερ Σάκμαν, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ.
«Φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο για την ενορχήστρωση του φόβου ως αντίδραση σε εξωτερικές απειλές, όπως ο ληστής, το φίδι, η αράχνη, τα τέρατα που πηδούν από το στοιχειωμένο σπίτι, αλλά δεν φαίνεται να είναι υπεύθυνη για την πρόκληση μιας ισχυρής αίσθησης πανικού ως αντίδραση σε αυτό το πιο εσωτερικό ερέθισμα».
Η εξελικτική σημασία του φόβου
Η SM είναι βέβαια ένα μόνο άτομο, επομένως τα ευρήματα που βασίζονται στην εμπειρία της δεν ισχύουν απαραίτητα για όλους. Το μοναδικό στην περίπτωσή της είναι ότι η ασθένειά της κατέστρεψε σχεδόν τελείως την αμυγδαλή της, αφήνοντας άλλες περιοχές ανέπαφες. Ωστόσο, άλλοι άνθρωποι μπορεί να αντιδράσουν με διαφορετικούς τρόπους στον ίδιο τύπο εγκεφαλικής βλάβης. Η ηλικία στην οποία συμβαίνει η βλάβη μπορεί επίσης να παίξει ρόλο στον τρόπο με τον οποίο ένα άτομο αναρρώνει.
«Αυτό το πρωτόγονο συναίσθημα του φόβου μπορεί στην πραγματικότητα να μην είναι απαραίτητο στη σύγχρονη ζωή»
Παρόλα αυτά, η αξιοσημείωτη ιστορία της SM αναδεικνύει τον λόγο για τον οποίο εξελίχθηκε το αίσθημα του φόβου.
Όλα τα σπονδυλωτά, συμπεριλαμβανομένων των θηλαστικών, των πτηνών, των ερπετών, των αμφιβίων και των ψαριών, διαθέτουν αμυγδαλή, η οποία αποτελεί ένα τεράστιο βοήθημα για την επιβίωση.
«Όταν προκαλείς βλάβη στην αμυγδαλή και επαναφέρεις το ζώο στη φύση, το ζώο συνήθως πεθαίνει μέσα σε λίγες ώρες ή ημέρες» λέει ο Φάινσταϊν. «Χωρίς αυτό το κρίσιμο κύκλωμα για την πλοήγηση στον εξωτερικό κόσμο, τα ζώα εκθέτουν τον εαυτό τους σε επικίνδυνες καταστάσεις».
Η SM, πάντως, ζει εδώ και πάνω από μισό αιώνα χωρίς τις αμυγδαλές της, παρά το γεγονός ότι έχει βρεθεί σε εξαιρετικά επικίνδυνες καταστάσεις.
«Ένα από τα ερωτήματα που θέτει η περίπτωσή της είναι ότι αυτό το πρωτόγονο συναίσθημα του φόβου μπορεί στην πραγματικότητα να μην είναι απαραίτητο στη σύγχρονη ζωή» λέει ο Φάινσταϊν.
«Μπορεί να προκαλεί περισσότερο κακό παρά καλό, ειδικά στις Δυτικές κοινωνίες όπου πολλές από τις βασικές μας ανάγκες επιβίωσης καλύπτονται, αλλά παρόλα αυτά παρατηρούμε υψηλά επίπεδα άγχους και διαταραχών που σχετίζονται με το άγχος».
