Politica 89.8
Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η αχαλίνωτη γλώσσα της κωμωδίας (Μέρος Β’)
Μια σαφή εικόνα για τη γλώσσα –αλλά και για τη δομή και τους στόχους ασφαλώς– της αθηναϊκής κωμωδίας του 5ου και των αρχών του 4ου αιώνα π.Χ. μάς προσφέρουν τα έντεκα πλήρως σωζόμενα έργα του Αριστοφάνη, που τοποθετούνται ανάμεσα στο 425 π.Χ. (το παλαιότερο, οι Αχαρνείς ή Αχαρνής) και το 388 π.Χ. (το τελευταίο που μπορεί να χρονολογηθεί, ο Πλούτος). Στις αριστοφανικές κωμωδίες περιλαμβάνονται αφενός διαλογικά μέρη και αφετέρου τμήματα όπου πρωταγωνιστής είναι ο χορός. Κυρίαρχη γλώσσα εν γένει είναι η ομιλούμενη αττική διάλεκτος όλων των τάξεων, διανθισμένη από παρωδίες της επικής, λυρικής και τραγικής γλώσσας, από νεολογισμούς και από τύπους άλλων ελληνικών ιδιωμάτων ή διαλέκτων.
Η ειδοποιός διαφορά της γλώσσας της κωμωδίας σε σχέση με εκείνη των δύο άλλων ειδών της αρχαίας θεατρικής παράδοσης, της τραγωδίας και του σατυρικού δράματος, έγκειται στην πραγματικότητα στην ουσιαστική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον κόσμο των κωμικών προσώπων και στον κόσμο των θεατών, στην οργανική σύνδεσή τους. Ενώ στο τραγικό και το σατυρικό δράμα επικρατεί η εντύπωση ότι όλα ανεξαιρέτως τα συστατικά μέρη του μύθου συνιστούν κάτι το αυθυπόστατον, έναν κόσμο ξεχωριστό και σαφώς διαφορετικό από εκείνον των θεατών, στην κωμωδία ισχύει το ακριβώς αντίθετο. Τα πρόσωπα του κωμικού δράματος υποβάλλουν εντέχνως την ιδέα ότι ο κόσμος τους σχετίζεται άμεσα με εκείνον των θεατών, καθώς η δράση τους τοποθετείται κατά κανόνα στην Αττική, οι σκωπτικοί τους λόγοι και χαρακτηρισμοί αφορούν υπαρκτά πρόσωπα, ενώ συχνές είναι οι αποστροφές τους προς το ίδιο το κοινό –που αισθάνεται έτσι ότι συμπράττει–, όταν θέλουν να δώσουν κάποιες εξηγήσεις ή να ζητήσουν ακόμα και το θεατρικό βραβείο.
Στο στόχαστρο των κωμωδιογράφων μπαίνουν οι πάντες και τα πάντα: ο μυθικός κόσμος της τραγωδίας, ποικίλες εκφάνσεις της αθηναϊκής πραγματικότητας, ο τρόπος σκέψης και έκφρασης, η συμπεριφορά και ο ρόλος συγκεκριμένων προσώπων ή ομάδων της αθηναϊκής κοινωνίας. Ως επί το πλείστον, τα κωμικά πρόσωπα διακωμωδούν επί σκηνής πολιτικούς και στρατιωτικούς, ρήτορες και δικαστικούς, διανοουμένους και συκοφάντες, γυναίκες και εταίρες, πονηρούς δούλους και παρακεντέδες. Κοντολογίς, στις κωμωδίες παρωδούνται και συνεπώς διαστρεβλώνονται οι μορφές και οι τρόποι εκφοράς του λόγου τόσο στον καθ’ ημέραν βίο όσο και στη λογοτεχνική και τη θεατρική παράδοση.
*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Δημήτρης Τσούτσης (Α’ πρέσβυς) και ο Ιάκωβος Ψαρράς (Δικαιόπολις) στους «Αχαρνείς» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Ιούλιο του 1980 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).
Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η αχαλίνωτη γλώσσα της κωμωδίας (Μέρος Α’)
