Politica 89.8
Επιστημονικές επαναστάσεις: Μπορεί μια αστρονομική ανωμαλία να τις αμφισβητήσει;
Ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με τις γνώσεις που έχουμε για αυτόν. Και οι επιστημονικές επαναστάσεις είναι ένας τέτοιος τρόπος.
Η επιστημονική ομάδα του Economist φέρνει μερικά παραδείγματα για να το κατανοήσουμε αυτό, αλλά και για να συνειδητοποιήσουμε ότι η αλλαγή της γνώσης μας για την επιστήμη δίνει και τη διαφορετική οπτική για να κατανοήσουμε τον κόσμο.
Ο κληρικός Νικόλαος Κοπέρνικος, τον 16ο αιώνα, πυροδότησε μια επανάσταση αναφορικά με τη γνώση για το διάστημα. Έδωσε στον κόσμο να καταλάβει ότι η Γη ΔΕΝ είναι το ακίνητο κέντρο γύρω από το οποίο κινείται όλος ο κόσμος.
Ο Αντουάν Λαβουαζιέ, ένας ευγενής του 18ου αιώνα, ήταν αυτός που «δίδαξε» στους χημικούς τις έννοιες του οξυγόνου, του άνθρακα, των χημικών στοιχείων εν γένει. Όταν το έμαθαν αυτό, οι χημικοί δεν μπορούσαν να κατανοήσουν τον κόσμο χωρίς τα χημικά στοιχεία.
Μετατόπιση προτύπου
Οι επιστημονικές επαναστάσεις αυτές, όπως και άλλες, είναι η κεντρική ιδέα της θεωρίας της μετατόπισης προτύπου, που διατύπωσε τη δεκαετία του 1960 ο Τόμας Κουν. Σύμφωνα με τον Κουν, αυτές οι μετατοπίσεις (η γνώση των χημικών στοιχείων, ότι η Γη είναι μέρος ενός πλανήτη από το σύνολο πλανητών που κινούνται γύρω από τον Ήλιο), δεν περιλαμβάνουν απλώς μια νέα θεωρία που εξηγεί τον κόσμο καλύτερα από παλιά. Απαιτούν μια αλλαγή στο είδος των οντοτήτων από τις οποίες θεωρούνταν ότι αποτελείται ο κόσμος.
Πρόκειται για ένα τρόπο που φαίνεται σχεδόν αυτοεπεξηγηματικός. Δηλαδή η ιδέα παρέχει έναν νέο τρόπο να βλέπουμε την ίδια την επιστήμη: όχι ως ένα πράγμα, αλλά ως δύο.
Στην «κανονική» φάση, οι επιστήμονες εφάρμοσαν τα φυσικά και εννοιολογικά τους εργαλεία σε προβλήματα των οποίων το εύρος ήταν αρκετά καλά κατανοητό. Σε επαναστατικές φάσεις, τα πρότυπα μετατοπίστηκαν.
Το παράδειγμα του Hubble
Συνεπώς, κανονικό δεν σημαίνει βαρετό ή ασήμαντο. Η κατασκευή του διαστημικού τηλεσκοπίου Hubble τη δεκαετία του 1980 είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Αμερικανοί αστρονόμοι έδωσαν αγώνα για να κατασκευαστεί το πιο ακριβό επιστημονικό εργαλείο μέχρι τότε στην Ιστορία. Και κανένας από τους στόχους του δεν είχε μεγαλύτερη σημασία από αυτό που φαινόταν ένα τέλειο παράδειγμα κανονικής επιστήμης: ο προσδιορισμός της τιμής της σταθεράς (πήρε και αυτή το όνομά της από τον αστρονόμο Edwin Hubble), η οποία λέει πόσο γρήγορα διαστέλλεται το Σύμπαν.
Το τηλεσκόπιο Hubble το πέτυχε αυτό. Η δυσκολία είναι ότι από την εκτόξευσή του έχει καταστεί δυνατή η εκτίμηση της σταθεράς Hubble με βάση την ακτινοβολία υποβάθρου από όλο τον ουρανό, αντί για τις αποστάσεις από μεμονωμένα αντικείμενα. Και αυτές οι νέες εκτιμήσεις είναι σημαντικά χαμηλότερες από τις αρχικά υπολογισμένες. Το φαινομενικά αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ των προσεγγίσεων πριν και μετά έχει γίνει γνωστό ως η τάση Hubble.
Επιστημονική ανωμαλία
Για όσους γνωρίζουν το θεώρημα του Κουν, αυτό μοιάζει με το είδος της ανωμαλίας που μπορεί να προηγηθεί κάποιας νέας αλλαγής παραδείγματος. Η πιθανότητα είναι δελεαστική. Η εννοιολογική χρησιμότητα των αλλαγών προτύπου έχει συζητηθεί πολύ, όπως και η ύπαρξή τους.
Ωστόσο, η έννοια μιας νέας κοσμοθεωρίας παραμένει δραματική και σαγηνευτική, και ο ρομαντισμός αυξάνεται μόνο όταν εφαρμόζεται σε μια κοσμική, γήινη, αλλά καθησυχαστικά ασήμαντη κλίμακα. Όπως μια αλλαγή παραδείγματος για το πώς λειτουργούν οι χρηματοπιστωτικές αγορές, η οποία μπορεί να έχει πολύ πιο πρακτική αξία.
Σύμφωνα με τον Τόμας Κουν, το πρόβλημα είναι ότι όλα αυτά κρίνονται εκ των υστέρων. Εκ του αποτελέσματος.
Το είδος της ανωμαλίας που αναδιατυπώνεται και λύνεται από μια αλλαγή προτύπου δεν διακρίνεται κατ’ αρχήν από ένα «φυσιολογικό» πρόβλημα που δεν έχει ακόμη λυθεί.
Τα πρότυπα στα οποία εφαρμόζεται η κανονική επιστήμη είναι, όπως το ύφασμα του Σύμπαντος, κάπως ελαστικά. Νέες ιδέες, μερικές φορές αρκετά μεγάλες, μπορούν να ενσωματωθούν χωρίς ολοκληρωτική αλλαγή. Και ορισμένοι υποψιάζονται ότι η ικανότητα της επιστήμης να προσαρμόζεται με αυτόν τον τρόπο έχει αυξηθεί από την εποχή των παραδειγμάτων του Κουν. Επειδή σήμερα είναι πολύ περισσότερο θεσμοθετημένη και πειθαρχημένη, μπορεί να προσφέρει μια σταθερότητα, ακόμη και μια ακαμψία, στις κοσμοθεωρίες της.
Αυτό δεν χρειάζεται να είναι κακό. Οι αλλαγές στα πρότυπα δεν είναι απαραίτητες για την τεχνολογική βελτίωση. Αλλά είναι δύσκολο να μη σκεφτεί κανείς ότι, αν η εποχή τους έχει περάσει, τότε έχει περάσει και μέρος του ενθουσιασμού της επιστήμης. Και η τάση του Hubble εξακολουθεί να αποδεικνύει ότι τα πρότυπα μπορούν πάντα να αλλάξουν. Και ίσως να οδηγήσουν σε άλλες επιστημονικές επαναστάσεις.
Πηγή: Economist
