Politica 89.8
Στις 23 Σεπτεμβρίου 1939 πεθαίνει ο εβραϊκής καταγωγής, αυστριακός ψυχίατρος και «πατέρας» της ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόιντ.
Στις 13 Ιανουαρίου 2002, «ΤΟ ΒΗΜΑ» και η Χριστίνα Ζήκα δημοσιεύουν συνέντευξη του Φρόιντ που παραχωρήθηκε στον Τζορτζ Σιλβέστερ Βίρεκ και δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Glimpses of the Great» το 1930.
Aκουλουθεί εκτενές απόσπασμα:
“Τα 70 χρόνια που κουβαλάω στην πλάτη μου με δίδαξαν να δέχομαι τη ζωή με χαρά, ευγνωμοσύνη και ταπεινοφροσύνη”.
«Ο άνθρωπος που προφέρει αυτές τις λέξεις είναι ο μεγάλος εξερευνητής των αποκρύφων της ψυχής. Για την ψυχολογία ο Φρόιντ είναι ό,τι ο Γαλιλαίος για την αστρονομία. Είναι ο Χριστόφορος Κολόμβος του υποσυνειδήτου. Ανοιξε νέες προοπτικές και εξερεύνησε τα άδυτα των αδύτων. Εθεσε σε νέες βάσεις τη σχέση όλων των εκφάνσεων της ζωής και τις ερμήνευσε με κλειδί τα μηνύματα που έχουν καταγραφεί στις σελίδες του ασυνειδήτου.
(…)
» Είχε υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση εξαιτίας ενός καρκινώματος που είχε προσβάλει την άνω γνάθο του. Από τότε πρέπει να ανέχεται ένα εμφύτευμα ένα μηχανάκι που διευκολύνει την άρθρωση. Ο ίδιος πάντως δεν το θεωρούσε πιο ενοχλητικό από ένα ζευγάρι γυαλιά.
(…)
Ο Φρόιντ με τη μητέρα του, σε ηλικία 16 ετών
Γήρας
»Ο Φρόιντ αρνείται ότι η μοίρα τού φέρεται εχθρικά, με κακία, σαν να είχε προηγούμενα μαζί του.
Γιατί θα έπρεπε να περιμένω ιδιαίτερη μεταχείριση; Το γήρας δεν μπορεί να το αποφύγει κανείς. Ερχεται σε όλους μας. Τον έναν τον χτυπάει εδώ, τον άλλον εκεί. Το χτύπημά του πάντως είναι αναπόφευκτο. “Η αυλαία / ο νεκρικός μανδύας πέφτει / με την ταχύτητα της καταιγίδας”. Δεν επαναστατώ κατά της συμπαντικής τάξης. Στο κάτω κάτω έχω ζήσει 70 χρόνια. Δεν μου έλειψε τίποτε. Πάντα είχα ένα πιάτο φαΐ να φάω. Εχω απολαύσει πολλές χαρές της ζωής: τη συντροφικότητα της γυναίκας μου, των παιδιών μου, τα ηλιοβασιλέματα. Πού και πού παίρνω τη χαρά να σφίγγω ένα φιλικό χέρι. Και έχω συναντήσει στη ζωή μου αρκετές ανθρώπινες υπάρξεις που σχεδόν με καταλάβαιναν. Τι περισσότερο μπορεί να ζητήσει κανείς;».
(…)
– Εσείς τι πιστεύετε; Υπάρχει ζωή μετά θάνατον;
Δεν το σκέπτομαι καθόλου. Ο,τι ζει πεθαίνει. Γιατί λοιπόν να επιβιώσω εγώ;
– Δεν θα επιδιώκατε την αθανασία;
Ειλικρινά σας μιλάω, όχι! Οταν συνειδητοποιεί κανείς τον εγωισμό που καταδυναστεύει την κοινωνία και κατευθύνει την ανθρώπινη συμπεριφορά δεν αισθάνεται την παραμικρή επιθυμία να ξαναγεννηθεί. Η ζωή, ακόμη κι αν έκανε κύκλους, θα παρέμενε ίδια και αναλλοίωτη. Θεωρώ ότι η αέναη επιστροφή των πραγμάτων, που θα έλεγε και ο Νίτσε, θα μας ξαναφόρτωνε για άλλη μία φορά στην πλάτη το δισάκι της βαρετής θνητότητάς μας.
Στο κάτω κάτω σε τι μας χρησιμεύει η ζωή χωρίς αναμνήσεις; Δεν θα υπήρχε τίποτε που να συνδέει το παρελθόν με το μέλλον. Γι’ αυτό και κατά την ταπεινή μου άποψη είναι ωραίο που όλος αυτός ο μπελάς τού ζην έχει τελικά όριο. Η ζωή μας είναι μια σειρά συμβιβασμών. Δεν υπάρχει αμφιβολία γι’ αυτό. Είναι ένας αγώνας χωρίς τέλος ανάμεσα στο Εγώ και στον περίγυρό μας. Η επιθυμία να επιμηκύνουμε τη ζωή πέρα από τα φυσιολογικά της όρια μου φαίνεται τρομερά ανόητη.
Σίγκμουντ Φρόυντ
Ψυχανάλυση
– Πάνω σε ποιο θέμα δουλεύετε τώρα;
Γράφω για την ψυχανάλυση. Την υπερασπίζομαι έτσι όπως την ασκούν οι “μη ειδικοί”. Ξέρετε, καταβάλλεται προσπάθεια να γίνει παράνομη η εφαρμογή οιασδήποτε αναλυτικής μεθόδου από πρόσωπα τα οποία δεν ασκούν την ιατρική. Η ιστορία, αυτή η λογοκλόπος παλιόγρια, επαναλαμβάνει τον εαυτό της κάθε φορά που έχουμε να κάνουμε με μια νέα ανακάλυψη. Αρχικά οι γιατροί εναντιώνονται σθεναρά σε κάθε καινούργια αλήθεια. Αμέσως μετά θέλουν να τη μονοπωλήσουν».
(…)
Μερικοί από τους καλύτερους μαθητές μου δεν ασκούν κατ’ επάγγελμα την ιατρική.
(…)
Αυτή την εποχή μάλιστα χειρίζομαι ένα ιδιαίτερα περίπλοκο περιστατικό: προσπαθώ να ξεδιαλύνω τις ψυχικές συγκρούσεις ενός νέου και πολύ ενδιαφέροντος νεαρού».
– Εσείς, καθηγητά Φρόιντ, κάνετε καμιά φορά ψυχανάλυση;
Βεβαίως. Ο ψυχαναλυτής πρέπει να υποβάλλεται σε ανάλυση διαρκώς. Αναλύοντας τον εαυτό μας αυξάνουμε την ικανότητά μας να αναλύουμε τους άλλους. Ο ψυχαναλυτής είναι κάτι σαν εξιλαστήριο θύμα, σαν τον αποδιοπομπαίο τράγο των Εβραίων. Επάνω του εναποτίθενται οι αμαρτίες όλων των άλλων. Πρέπει να εξασκείς την τέχνη σου εις βάθος για να απαλλαγείς από το βάρος που σου φορτώνουν οι άλλοι.
– Πίστευα πάντα ότι η ψυχανάλυση αναγκαστικά οδηγεί όσους την ασκούν στο πνεύμα της χριστιανικής ευσπλαχνίας. Δεν υπάρχει τίποτε με βάση την ανθρώπινη εμπειρία που να μη μας βοηθάει η ψυχανάλυση να το κατανοήσουμε. Tout comprendre c’est tout pardonner (κατανοώντας τα όλα, τα χάνουμε όλα)…
Με κανέναν τρόπο! [Τα χαρακτηριστικά του Φρόιντ απέκτησαν τη σκληρή, άγρια έκφραση εβραίου προφήτη.] Το να κατανοήσεις τα πάντα δεν σημαίνει ότι χάνεις τα πάντα. Η ψυχανάλυση δεν μας διδάσκει απλώς τι μπορούμε να υπομένουμε· μας δείχνει και τι πρέπει να αποφεύγουμε, μας λέει τι πρέπει να πολεμάμε. Η ανοχή του κακού δεν σημαίνει γνώση κάθε άλλο.
Το ντιβάνι ψυχανάλυσης του Φρόυντ
Αίφνης κατάλαβα γιατί ο Σίγκμουντ Φρόιντ είχε τόσο σκληρή αντιμετώπιση από τους οπαδούς του εκείνους που κάποτε είχαν σταθεί στο πλευρό του αλλά τώρα δεν μπορούν να του συγχωρήσουν το ότι ξέφυγε από τον “σωστό δρόμο” της “ορθόδοξης” ψυχανάλυσης. Η αντίληψη περί ορθότητος είναι και το κληροδότημα των προκατόχων του. Είναι μια κληρονομιά για την οποία αισθάνεται υπερήφανος, όπως υπερήφανος αισθάνεται και για τη φυλή του.
Η γλώσσα μου είναι τα γερμανικά» μου εξήγησε. «Η παιδεία μου είναι γερμανική. Στη σκέψη θεωρούσα τον εαυτό μου Γερμανό, ωσότου αντελήφθην ότι ο αντισημιτισμός αυξανόταν και στη Γερμανία και στην Αυστρία. Εκτοτε σταμάτησα να θεωρώ τον εαυτό μου Γερμανό. Προτιμώ να τον ορίζω ως Εβραίο.
(…)
Ζώα
– Μερικές φορές διερωτώμαι αν θα ήμασταν πιο ευτυχείς γνωρίζοντας λιγότερα πράγματα για τις διαδικασίες που διαμορφώνουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας. Η ψυχανάλυση συνδέοντας κάθε συναίσθημα με το σύμπλεγμα που το δημιουργεί απογυμνώνει τη ζωή, της αφαιρεί τη μαγεία της. Με το να ανακαλύπτουμε ότι όλοι κρύβουμε μέσα μας ένα κτήνος, έναν εγκληματία, έναν πρωτόγονο άνθρωπο, δεν γινόμαστε περισσότερο ευτυχείς.
Τι σας φταίνε τα κτήνη; Εγώ προτιμώ την παρέα των ζώων από τη συντροφιά των ανθρώπων.
– Γιατί;
Γιατί αποδεικνύονται πολύ περισσότερο ειλικρινή και αυθόρμητα. Δεν έχουν διχασμένη προσωπικότητα, το Εγώ τους δεν πάσχει. Ο πρωτόγονος, όπως και το κτήνος, είναι σκληρός, αλλά δεν έχει τη “μικρότητα” να ανήκει στην κατηγορία των πολιτισμένων όντων. Η μικρότητα είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος εκδικείται για τους περιορισμούς που του επιβάλλει η κοινωνία. Είναι το συναίσθημα της αντεκδίκησης, που εμψυχώνει τους μεταρρυθμιστές και τους κουτσομπόληδες.
Ενας άγριος μπορεί να μας κόψει το κεφάλι, να μας καταβροχθίσει, να μας βασανίσει, αλλά θα μας κάνει να γλιτώσουμε από τα μικρά δηλητηριώδη αγκάθια που μας κεντρίζουν διαρκώς στην πολιτισμένη κοινωνία μας και κάνουν τη ζωή μας ανυπόφορη.
Οι πιο αγενείς τρόποι και η πιο κακή ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου, η υποκρισία, η δολιότητα, η ανανδρία, η έλλειψη σεβασμού, είναι στρεβλώσεις που δημιουργεί η ελλιπής προσαρμογή μας σε έναν σύνθετο, συμπλεγματικό πολιτισμό.
Είναι το αποτέλεσμα της πάλης ανάμεσα στα ένστικτα και στην κουλτούρα μας.
– Πόσο πιο όμορφα είναι τα ειλικρινή και έντονα συναισθήματα ενός σκύλου που κουνάει την ουρά του όταν είναι ευχαριστημένος ή που γαβγίζει για να δείξει ότι θύμωσε!
Τα συναισθήματα του σκύλου θυμίζουν τα συναισθήματα των ηρώων της αρχαιότητας. Ισως γι’ αυτό, ασύνειδα, δίνουμε στους σκύλους μας ονόματα αρχαίων ηρώων Αχιλλέα, Εκτορα κ.ά.
– Τον σκύλο μου τον λένε Αρη. Μου αρέσει που δεν ξέρει να διαβάζει. Αν μπορούσε να πει τη γνώμη του πάνω στα ψυχικά τραύματα και στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα γαβγίζοντας, θα έχανε πολλή από τη γοητεία του ως μέλους της οικογένειας… Εσείς, καθηγητά, θεωρείτε ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι υπερβολικά περίπλοκη. Και κατά τη γνώμη μου, υπεύθυνος για αυτή την πολυπλοκότητα του σύγχρονου πολιτισμού, τουλάχιστον εν μέρει, είσθε εσείς. Πριν από την ψυχανάλυση δεν γνωρίζαμε ότι η προσωπικότητά μας είναι έρμαιο των εσωτερικών μας συγκρούσεων. Εσείς κάνατε τη ζωή μας σπαζοκεφαλιά, άλυτο γρίφο.
Κάθε άλλο! Η ψυχανάλυση απλουστεύει τη ζωή. Μας δίνει την άκρη του νήματος για να βγούμε από τον λαβύρινθο του ασυνειδήτου μας.
– Ακόμη και αν είναι έτσι, επιφανειακά τουλάχιστον, ουδέποτε η ζωή μας υπήρξε πιο περίπλοκη. Ημέρα με την ημέρα εσείς και οι μαθητές σας εισάγετε καινά δαιμόνια όλο και μια νέα ιδέα που μας αναστατώνει, μας προκαλεί σύγχυση και κάνει ακόμη πιο περίπλοκο το θέμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Τουλάχιστον η ψυχανάλυση δεν κλείνει τις πόρτες σε οποιαδήποτε καινούργια αλήθεια.
Η ιατρική τσάντα του Φρόυντ
Πρωτάρης
– Ορισμένοι μαθητές σας, πιο «ορθόδοξοι» από εσάς, μένουν προσκολλημένοι στις αρχικές διατυπώσεις της «επανάστασης» που όμως εσείς είχατε κηρύξει.
Η ζωή αλλάζει. Το ίδιο και η ψυχανάλυση. Βρισκόμαστε στη χαραυγή μιας νέας επιστήμης.
– Εχω την εντύπωση ότι η επιστημονική δομή την οποία θεμελιώσατε είναι πολύ καλά επεξεργασμένη. Τα βασικά στοιχεία της θεωρίας σας («υποκατάστατο», «παιδική σεξουαλικότητα», «σημειολογία των ονείρων» κ.ά.) φαίνονται αμετακίνητα.
Είμαστε μόνο στην αρχή. Κι εγώ ο ίδιος είμαι ένας αρχάριος τίποτε περισσότερο από πρωτάρης. Κατάφερα να ξεθάψω στοιχεία που ήταν θαμμένα βαθιά μέσα στον νου. Αλλά εκεί όπου εγώ ανακάλυψα μερικούς ναούς, κάποιοι άλλοι μπορούν να ανακαλύψουν ολόκληρη ήπειρο.
– Εξακολουθείτε να δίνετε τη μεγαλύτερη έμφαση στο σεξ;
Θα σας απαντήσω με τα λόγια ενός μεγάλου ποιητή, του Γουόλτ Γουίτμαν: “Αν μας έλειπε το σεξ, θα μας έλειπαν τα πάντα”. Παρ’ όλα αυτά νομίζω ότι σας εξήγησα αυτό που εγώ ονομάζω “πέρα από την ηδονή”: τον θάνατο, την άρνηση της ζωής. Ο πόθος εξηγεί το γιατί ορισμένοι άνδρες αγαπούν τον πόνο. Είναι ένα βήμα προς την καταστροφή! Εξηγεί το γιατί η ανθρώπινη ύπαρξη αποζητεί τη γαλήνη…
(…)
– Καταφέρατε να βάλετε τη σφραγίδα σας μέσω των απόψεών σας στο έργο όλων των σύγχρονων συγγραφέων. Η ψυχανάλυση έχει γίνει μια νέα τάση της λογοτεχνίας.
Επίσης έχω επηρεασθεί πολύ από τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία. Ο Νίτσε ήταν ένας από τους πρώτους ψυχαναλυτές κατ’ εμέ. Είναι απίστευτο πόσο με τη διαίσθησή του προηγήθηκε των ανακαλύψεών μας. Κανάνας άλλος δεν είχε τόσο βαθιά συνείδηση της διπλής υπόστασης της ανθρώπινης συμπεριφοράς και δράσης και του θριάμβου της αρχής της ευχαρίστησης σε πείσμα των διαρκών αμφιταλαντεύσεων. Ο Ζαρατούστρας του σε ένα σημείο λέει: “Η λύπη / ουρλιάζει: Θάνατος! / Μα η χαρά λαχταρά την αιωνιότητα”.
– Η ψυχανάλυση μπορεί να αμφισβητείται, ανοιχτά πολλές φορές, στις ΗΠΑ περισσότερο από ό,τι στην Αυστρία ή στη Γερμανία. Η επιρροή της όμως στη λογοτεχνία είναι απεριόριστη.
Ο Τόμας Μαν, φέρ’ ειπείν, μας οφείλει πολλά. Η εξέλιξη του Σνίτσλερ είναι σε μεγάλο βαθμό παράλληλη με τη δική μου. Πολλές φορές εκφράζει με ποιητικό τρόπο αυτό που εγώ διατυπώνω επιστημονικά. Θα έλεγα ότι ο κ. Σνίτσλερ δεν είναι μόνο ποιητής, είναι και επιστήμων.
Σίγκμουντ Φρόιντ
Γενικεύσεις
– Μα και εσείς, εκτός από επιστήμων, είσθε και ποιητής. Η αμερικανική λογοτεχνία βασίζεται στην ψυχανάλυση. Ο Ρούπερ Χιουτζ, ο Χάρβεϊ Ο’ Χίγκινς και άλλοι έχουν γίνει «ερμηνευτές» τους έργου σας. Δύσκολα ξεφυλλίζεις ένα μυθιστόρημα χωρίς να πέσεις πάνω σε μια αναφορά στην ψυχανάλυση. Ο Ευγένιος Ο’ Νιλ και άλλοι θεατρικοί συγγραφείς επίσης έχουν δεχθεί τεράστια επιρροή.
Το ξέρω. Και είμαι ευγνώμων γι’ αυτό. Αλλά με τρομάζει η δημοτικότητά μου στις ΗΠΑ. Παρά το ενδιαφέρον που δείχνουν οι Αμερικανοί δεν έχουν εμβαθύνει αρκετά στο θέμα. Η δημοτικότητά μου οδηγεί σε μια επιφανειακή αποδοχή, χωρίς σοβαρή έρευνα. Ο κόσμος επαναλαμβάνει απλώς φράσεις που μαθαίνει από το θέατρο ή από τον Τύπο. Πιστεύουν ότι κατανόησαν την ψυχανάλυση επειδή μπορούν να επαναλαμβάνουν όρους της σαν να ήταν παπαγάλοι!
Προτιμώ τη μελέτη και την προσέγγιση που επιχειρούν οι Κεντροευρωπαίοι… Οι ΗΠΑ ήταν η πρώτη χώρα που με αναγνώρισε επισήμως. Οταν με εξοστράκιζαν από την Ευρώπη, το Πανεπιστήμιο Κλαρκ μού απένεμε τιμητικούς τίτλους. Παρ’ όλα αυτά πρέπει να πω ότι η συνεισφορά των Αμερικανών στη μελέτη της ψυχανάλυσης είναι ελάχιστη.
Οι Βορειοαμερικανοί είναι οξυδερκείς και μπορούν να κάνουν γενικεύσεις, αλλά σπανίως διαθέτουν δημιουργική σκέψη. Και κάτι πιο σημαντικό: το ιατρικό επάγγελμα στις ΗΠΑ, ακριβώς όπως στην Αυστρία, προσπαθεί να σφετερισθεί το πεδίο αυτό. Αν αφήσουμε την ψυχανάλυση αποκλειστικά στα χέρια των γιατρών, πιστεύω ότι θα κάνουμε μοιραίο σφάλμα.
(…)
Εχει αρχίσει να νυχτώνει. Είναι ώρα να πάρω το τρένο για να επιστρέψω στην πόλη που άλλοτε φιλοξενούσε το μεγαλείο των Αψβούργων. Ο Φρόιντ, συνοδευόμενος από τη σύζυγό του και την κόρη του, κατέβηκε τα σκαλιά που οδηγούσαν από το ορεινό καταφύγιό του στον δρόμο, για να με αποχαιρετήσει. Η όψη του ήταν γκρίζα και μουντή.
Μη με κάνετε να φαίνομαι απαισιόδοξος» μου είπε σφίγγοντάς μου το χέρι. «Δεν είμαι πεσιμιστής. Δεν απορρίπτω τον κόσμο. Οταν περιφρονείς τον κόσμο είναι σαν να το κάνεις για να αποκτήσεις αναγνώριση και φήμη. Οχι, δεν είμαι απαισιόδοξος. Οχι όσο έχω τα παιδιά μου, τη γυναίκα μου και τα λουλούδια μου. Ευτυχώς (σ.σ.: προσθέτει χαμογελώντας) τα φυτά μου δεν έχουν πολύπλοκη ιδιοσυγκρασία και συμπλέγματα. Τα λατρεύω τα φυτά μου. Και δεν νιώθω δυστυχής. Τουλάχιστον όχι περισσότερο από άλλους.
