Politica 89.8
Μίκης Θεοδωράκης: «Κατά βάθος πίστευα αυτά που έλεγε ο Μιχάλης»
Στις 18 Σεπτεμβρίου (σ.σ. του έτους 1989) παρουσιάζεται στο «Ηρώδειο», για πρώτη φορά στην Ελλάδα, το ορατόριο του Μίκη Θεοδωράκη «Κατά Σαδδουκαίων Πάθη», βασισμένο στην ομώνυμη ποιητική συλλογή του Μιχάλη Κατσαρού. Το έργο πρωτοπαίχτηκε στο Ανατολικό Βερολίνο από Γερμανούς καλλιτέχνες. Ένας ποιητής κι ένας συνθέτης, με αφορμή αυτή την κοινή τους εμφάνιση, σκιαγραφούν με τρυφερότητα, με χιούμορ, συχνά με πικρία, αλλά και με αυτοκριτική διάθεση, την προϊστορία τόσο αυτού του συγκεκριμένου έργου όσο και της καθαρά διαπροσωπικής τους σχέσης. Ο Μιχάλης Κατσαρός από το Σύνταγμα και ο Μίκης Θεοδωράκης από το Βραχάτι «συζητούν», διαφωνούν κάποτε, αλλά και κάπου συμφωνούν ότι το περίφημο ποίημα «Αντισταθείτε» από το «Κατά Σαδδουκαίων» συνεχίζει να είναι επίκαιρο. Δύο προσωπικότητες λοιπόν, μια ζωή: από τους… καυγάδες στο υπόγειο της δεκαετίας του ’40 μέχρι το «Ηρώδειο» το 1989.
«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 14.9.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
«Η γνωριμία μου με τον Θεοδωράκη κρατάει από το 1944, όταν ο Δεκέμβρης στην Αθήνα ήταν στις φουλ μάχες», μου λέει ο ποιητής Μιχάλης Κατσαρός (Μ.Κ.), ένα πυρακτωμένο αυγουστιάτικο απόγευμα, από τη φωτισμένη με νέον γωνία του μισοάδειου American Bar στο Σύνταγμα.
«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 14.9.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
«Στην πρώτη μου συνάντηση με τον Κατσαρό αναφέρομαι στον 2ο τόμο Οι δρόμοι του Αρχάγγελου. Πρέπει να ήταν γύρω στα Χριστούγεννα του 1944. Εκεί κοντά στους λόφους του Νέου Κόσμου, ήταν κι αυτός μαχητής του ΕΛΑΣ», σημειώνει ο μουσικοσυνθέτης Μίκης Θεοδωράκης (Μ.Θ.) τρεις μέρες αργότερα, καθισμένος στον οργιώδη κήπο του εξοχικού του στο Βραχάτι.
[…]
Ο Μιχάλης Κατσαρός
Η αρχή της φιλίας
Μ.Κ.: «Μετά τα Δεκεμβριανά. Ο Δεσποτίδης (σ.σ. ο Μίμης Δεσποτίδης, ιστορικό στέλεχος της Αριστεράς, ήταν τότε υπεύθυνος διαφώτισης της ΕΠΟΝ Αθήνας) μας συστήνει στα γραφεία της ΕΠΟΝ επί της Ακαδημίας· πρέπει να ήταν δυο τρία χρόνια μετά το ’44. Πέσαμε αμέσως ο ένας στην αγκαλιά του άλλου. Από τότε άρχισε η φιλία μας. Μετά από ένα δυο χρόνια, μάλιστα, συγκατοικήσαμε. Θυμάμαι, συνάντησα τον Μίκη έρημο, μόνο, να κατεβαίνει τη Σόλωνος. Δεν έχω πού να κοιμηθώ, μου λέει. Έχω έναν πύργο, έλα να μείνουμε μαζί, του απαντώ. Έτσι, μείναμε στο σπίτι της αδελφής μου στο Χαλάνδρι. Εκεί κάναμε συγκεντρώσεις. Ερχόντουσαν η Γαλάτεια Καζαντζάκη, ο Βουρνάς, ο Μάρκος Αυγέρης. Εκεί έγραψα και το Κατά Σαδδουκαίων. Κοιμόμασταν σε αντικριστά κρεβάτια. Ο Θεοδωράκης το πρωτοδιάβασε σε χειρόγραφο».
Μ.Θ.: «Ήμουν υπάλληλος, μετά τα Δεκεμβριανά, στον Συνεταιρισμό Καπνοβιομηχανίας, στην οδό Φιλελλήνων. Ένα πρωί μπαίνει στο γραφείο μου ένας αξιωματικός της Αεροπορίας —ήταν ο Κατσαρός— και μου λέει: Έρχομαι εκ μέρους του Πέτρου [εννοούσε τον Μίμη Δεσποτίδη], να είσαι απόψε στο σπίτι του ζωγράφου Τούγια. Τότε τα πράγματα ήταν ακόμα μισοπαράνομα, είμαστε πριν τη Βάρκιζα, πριν τον Φλεβάρη του ’45. Πράγματι πήγα στο σπίτι του Τούγια, στην οδό Κυδαθηναίων. Σε λίγο ήρθαν ο Βουρνάς, ο Λειβαδίτης, ο Περγιάλης, ο Κώστας Κοτζιάς, ο Κουμπής (ο Αργυρίου ο Αλέξης, δηλαδή) και φυσικά ο Κατσαρός. Από τότε συνδεθήκαμε στενότερα. Όταν ήμουν μάλιστα στην παρανομία, το ’48, βγήκε μια βρόμα για τον Κατσαρό ότι τάχα πήγε στο Μεσολόγγι για να καταταγεί στον Εθνικό Στρατό. Πράγμα παράλογο, γιατί, αν ήθελε να φύγει από τον ΕΛΑΣ, θα μπορούσε να το έκανε στην Αθήνα, όπου και ζούσε. Αφορμή αυτής της σκευωρίας ήταν η άρνησή του να καταταγεί στις ομάδες αυτοάμυνας, και οι λόγοι καθαρά προσωπικοί και δη καλλιτεχνικοί. Κάποιοι κοινοί φίλοι μας που θέλαν να εξοντώσουν τον Μιχάλη πολιτικά, κοινωνικά και καλλιτεχνικά έστησαν αυτή την πλεκτάνη. Αργότερα μάλιστα κατάφεραν αυτά τα πρόσωπα να τον διαγράψουν από την ΕΠΟΝ. Εγώ τότε ήμουν με τον Δεσποτίδη συνεξόριστος στις Ράχες της Ικαραίας και αναλογισθήκαμε, θυμάμαι, κι οι δυο με πικρία το συμβάν· τότε πρέπει να ήταν γύρω στο τέλος του ’49. Αυτό το γεγονός νομίζω ότι στιγμάτισε τον Κατσαρό και τον βασάνισε πολύ. Θεωρώ δε καρπό αυτής της απογοήτευσής του τους Σαδδουκαίους».
[…]
«Αντισταθείτε»
Το 1953 κυκλοφορεί το «Κατά Σαδδουκαίων» —είχε ήδη τυπωθεί το «Μεσολόγγι» τέσσερα χρόνια νωρίτερα— και δημιουργεί στους αριστερούς της εποχής από δυσφορία ως οργή. Τρία χρόνια νωρίτερα, στις 8 Οκτωβρίου 1950, η αριστερή εφημερίδα «Δημοκρατικός Τύπος» λογοκρίνει απροκάλυπτα το τελευταίο ποίημα της συλλογής «Η διαθήκη μου» (σ.σ. γνωστό ως «Αντισταθείτε»). Ο ποιητής ανταπαντά με ένα απελπισμένο «Υστερόγραφο», που κλείνει με τον στίχο «Ελευθερία ανάπηρη πάλι σου τάζουν».
Ο Μιχάλης Κατσαρός κατατάσσεται βιαστικά στους «αιρετικούς» κομμουνιστές, στους «καταραμένους» ποιητές, και η αριστερή συνείδηση εφησυχάζει· για τους υπόλοιπους παραμένει ένας «ιδιόρρυθμος». Στο μεταξύ, οι δρόμοι των δύο «συνομιλητών» μας χωρίζουν. Ο Κατσαρός, προσβλημένος από καλπάζουσα φυματίωση, καταφεύγει στην Πάρνηθα και εν συνεχεία στη γενέτειρά του, Κυπαρισσία. Ο Θεοδωράκης, πάλι, μοιράζεται μεταξύ εξοριών και μουσικών σπουδών. Πώς, όμως, αντιμετώπισε ο Μ.Θ. τους «Σαδδουκαίους»;
«Με τον Κατσαρό είχαμε φοβερούς καυγάδες στο υπόγειο του Χαλανδρίου εξαιτίας των Σαδδουκαίων. Η δική μου αντίδραση γινόταν, νομίζω, δραματικότερη, γιατί κατά βάθος πίστευα αυτά που έλεγε ο Μιχάλης. Απλώς, τότε, δεν είχα το θάρρος να τα ομολογήσω στον ίδιο μου τον εαυτό».
Πολλοί τότε, αριστεροί, κομμουνιστές, κυρίως, έλεγαν: «Πάει, ο Κατσαρός τρελάθηκε». Τα πράγματα, όμως, ήταν πιο σύνθετα. Ο Κατσαρός σαν μεγάλος και γνήσιος ποιητής έγραψε, οραματίστηκε κάτι μελλούμενο. Αυτά που έγραφε τότε ο Κατσαρός έμελλε να επαληθευτούν τραγικά δέκα, δεκαπέντε, είκοσι χρόνια μετέπειτα.
Αλλά ας το δούμε κι αλλιώς το θέμα. Ο Κατσαρός πολέμησε σαν αξιωματικός του ΕΛΑΣ, διώχτηκε σκαιότατα από τους ίδιους τους συντρόφους του. Έχασε τη δουλειά του από το κράτος, που δεν έπαυε φυσικά να τον θεωρεί κομμουνιστή. Και τότε, ναι, «τρελάθηκε», γιατί συνέλαβε μέσα από τον ολόπλευρο αποκλεισμό του το συγκλονιστικό όραμα της ατόφιας ελευθερίας, ένα αέναο «Αντισταθείτε».
[…]
Η καταπατημένη βούληση του ποιητή
[…] Πότε λοιπόν ο δημοφιλής συνθέτης κατόρθωσε να υπερβεί τις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις του με τους «Σαδδουκαίους» και να τους προσεγγίσει μουσικά;
«Πρέπει να ξεκαθαρίσω, προκαταβολικά, ότι με τον Μιχάλη Κατσαρό ήμουν για πολύ καιρό διχασμένος. Γιατί, ενώ η ποίησή του με συγκλόνιζε, εννοιολογικά, σαν σταλινικός που ήμουν στα νιάτα μου —όπως το σύνολο των αριστερών τότε— με απωθούσε. Με το πέρασμα του χρόνου, όμως, διάβαζα αλλεπάλληλα τους Σαδδουκαίους και με κέρδιζαν όλο και περισσότερο, όχι μόνο ποιητικά αλλά και νοηματικά, ιδεολογικά. Πρέπει να ήταν λοιπόν γύρω στο ’66 τότε που πρωτοέπιασα σαν μουσικός πια τους Σαδδουκαίους. Είχα ήδη περάσει στον μετασυμφωνικό αστερισμό με το Άξιον Εστί, όταν η δικτατορία μού έκοψε κάθε δραστηριότητα ή μάλλον με έριξε σε μια δίνη, όπου αναγκαστικά έπρεπε να δώσω άλλες προτεραιότητες. […] Το ’80, όταν εγκαταστάθηκα στο σπήλαιό μου στο Παρίσι, ολοκληρώνω την ενορχήστρωση του Κάντο Χενεράλ και ξαναπιάνω σύμφωνα με νέα δεδομένα πλέον τους Σαδδουκαίους. Το έργο το έγραψα στο Παρίσι και το τελείωσα στο Βραχάτι, το ολοκλήρωσα περίπου μέσα σ’ ένα χρόνο. Το ορατόριο Κατά Σαδδουκαίων Πάθη παίχθηκε για πρώτη φορά το 1982 στο Ανατολικό Βερολίνο μ’ εξαιρετική επιτυχία. Περιττό να πω ότι με ερέθιζε η ιδέα ένα τέτοιο λιμπρέτο να ακουστεί σε μια χώρα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Χαρακτηριστικό είναι ότι σημειώθηκαν αντιδράσεις από τα μέλη της χορωδίας κι όχι από το ίδιο το Κόμμα».
[…]
«Ανθρώπους εξ αντιστάσεως δεν έχουμε»
Κλείνοντας τούτη την παράλληλη συν-συνέντευξή μου με τον Μιχάλη Κατσαρό και με τον Μίκη Θεοδωράκη, τους θέτω το τελευταίο ερώτημά μου: «Ποιο είναι το σημερινό κοινωνικό περιεχόμενο τού Κατά Σαδδουκαίων;»
Μ.Κ.: «Μπορεί κάθε λέξη που γίνεται πράξη ν’ αλλάζει. Οι ελληνικές λέξεις, όμως, δεν χάνουν ποτέ την αντικειμενική τους πράξη. Όταν αλλάζουν, κάποιος άλλος τις έχει προφέρει. Τώρα, όσον αφορά τις λέξεις αντισταθείτε, ελευθερία και άλλες που δεσπόζουν στους Σαδδουκαίους, νομίζω ότι δεν έχασαν την τεχνική τελείωσή τους. Ποιος φταίει αν δεν θαυματούργησαν ή νέα δεδομένα δεν τις άφησαν να δώσουν το αποτέλεσμά τους; Σήμερα, ως γνωστόν, πράξεις αντιστασιακές έχουμε, ανθρώπους εξ αντιστάσεως δεν έχουμε».
Μ.Θ.: «Το νόημα τού Αντισταθείτε αλλάζει διαρκώς, μια και οι γαλαξίες που το καθορίζουν μετακινούνται συνεχώς. Η εξουσία, είτε μπλε είτε κόκκινη είτε μαύρη είναι, έχει ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, στα οποία εμπλέκεται αναπότρεπτα ο αντεξουσιαστής, το ποιητικό υποκείμενο τού Κατά Σαδδουκαίων δηλαδή. Αν το πάρουμε ανά δεκαετίες, διαπιστώνουμε ότι το Αντισταθείτε αλλάζει στόχο, αλλά κατά βάθος μένει πάντα το ίδιο πρόσωπο, που λέει μέχρι τελευταίας του πνοής: Ως και σε μένα, σε μένα ακόμα που σας ιστορώ / αντισταθείτε».
*Αποσπάσματα από άρθρο που έφερε την υπογραφή του δημοσιογράφου και συγγραφέα Μισέλ Φάις και είχε δημοσιευτεί στον «Ταχυδρόμο» στις 14 Σεπτεμβρίου 1989.
Το συναρπαστικό ταξίδι της ζωής του Μίκη, του μεγίστου των μουσουργών, ξεκίνησε στις 29 Ιουλίου 1925 και ολοκληρώθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2021.
