Politica 89.8
Ο «αγκαθωτός, παράξενος τύπος» πίσω από τη μεγαλύτερη διαρροή μυστικών της KGB
Τον Μάρτιο του 1992 ένας ατημέλητα ντυμένος, αξύριστος ηλικιωμένος άνδρας χτύπησε την πόρτα της νεοσύστατης βρετανικής πρεσβείας στο Βίλνιους της Λιθουανίας. Κουβαλούσε κάτι που θα μπορούσε να είναι μια σακούλα με άπλυτα. Από αυτήν έβγαλε μερικά κομμάτια χαρτί στα οποία ήταν γραμμένες χειρόγραφες σημειώσεις. Ο άνδρας είπε ότι ήθελε να μιλήσει με κάποιον. Ήδη οι Αμερικανοί του είχαν ρίξει μια ματιά και τον είχαν στείλει πίσω στο κρύο. Ευτυχώς μια νεαρή Βρετανίδα διπλωμάτης είχε καλύτερο ένστικτο, γιατί αυτό που ο Βασίλι Μιτρόχιν προωθούσε -ήταν αυτό που η CIA θα αποκαλούσε «ο μεγαλύτερος μποναμάς αντικατασκοπείας της μεταπολεμικής περιόδου». Ο σάκος του περιείχε πολλά από τα σημαντικότερα μυστικά του αρχείου της KGB, όπου εργαζόταν επί τρεις δεκαετίες.
«Η κατάσκοπος που ήρθε από το Co-op»
Τα κρυφά αντιγραμμένα έγγραφα που ο Μιτρόχιν θα παρέδιδε τελικά στην MI6 προσέφεραν, όπως δήλωσε ο επικεφαλής της, Σερ Ρίτσαρντ Ντίαρλοβ, «μια σαρωτική επισκόπηση των επιχειρήσεων της KGB επί 50 χρόνια».
Μεταξύ του θησαυρού που έπεσε στην αγκαλιά της Δύσης ήταν κατάλογοι με ονόματα πολυάριθμων πρακτόρων της KGB στο εξωτερικό, τόσο «μυστικών» – μακροχρόνιας διείσδυσης κατασκόπων που δρούσαν με ψεύτικες ταυτότητες – όσο και επαφών που απλά μετέδιδαν πληροφορίες. Το συγκλονιστικό είναι ότι αποδείχθηκε πως υπήρχαν 300 από τους τελευταίους στο γαλλικό κατεστημένο και 30 μόνο στο ιταλικό Υπουργείο Εξωτερικών.
Στη Βρετανία οι αποκαλύψεις του Μιτρόχιν οδήγησαν στη δημόσια αποκάλυψη της τελευταίας κατασκόπου του πυρηνικού προγράμματος, της Μελίτα Νόργουντ, η οποία ονομάστηκε από τους Times, λόγω των αγοραστικών της συνηθειών, «η κατάσκοπος που ήρθε από το Co-op».
O εσωστρεφής Μιτρόχιν δεν προσέφερε ποτέ πολλές πληροφορίες για τα κίνητρα των πράξεών του και πολλές από τις λεπτομέρειες της αποστασίας του παραμένουν μυστικές
Ένας «αγκαθωτός, παράξενος τύπος»
Αν και σημαντική αυτή η λεία ήταν, για τις ιστορίες κατασκοπείας, μια ιστορία που εκτυλίσσεται σε μεγάλο βαθμό ανάμεσα στα συσσωρευμένα αρχεία μιας τεράστιας γραφειοκρατίας -προφανώς διόλου συναρπαστική. Επιπλέον, ο εσωστρεφής Μιτρόχιν δεν προσέφερε ποτέ πολλές πληροφορίες για τα κίνητρα των πράξεών του και πολλές από τις λεπτομέρειες της αποστασίας του παραμένουν μυστικές.
Παρ’ όλα αυτά, πρόκειται για μια ερημιά που ο Γκόρντον Κορέρα, πρώην ανταποκριτής ασφαλείας του BBC και τώρα συμπαρουσιαστής με τον συγγραφέα κατασκοπευτικών μυθιστορημάτων Ντέιβιντ ΜακΚλόσκι του podcast των μυστικών υπηρεσιών The Rest Is Classified, είναι καλά εξοπλισμένος για να διασχίσει.
Oι χειριστές του στην MI6 θεωρούσαν τον Μιτρόχιν έναν «αγκαθωτό, παράξενο τύπο» που πέρασε χρόνια διαβάζοντας τους φακέλους που αποθήκευε κι από αληθινά πιστός στον κομμουνισμό μετατράπηκε σε έναν ένθερμο αντίπαλο των κατασταλτικών μηχανισμών του.
Όταν η KGB τη δεκαετία του 1970 άρχισε να μεταφέρει την έδρα της από τη Λουμπιάνκα της Μόσχας σε νέο χώρο -μια τεράστια επιχείρηση, καθώς ο οργανισμός παρήγαγε τρία εκατομμύρια έγγραφα ετησίως- ο Μιτρόχιν ανέλαβε να επιλέξει ποια αρχεία θα έπρεπε να φύγουν και ποια να παραμείνουν.
Γνωρίζοντας πολύ καλά τους πόρους της KGB, φρόντισε να μη φανεί ότι αγόραζε εξοπλισμό για την Έρικα, αλλά να φτιάχνει μελάνι από χυμό φρούτων και να κατασκευάζει νέες κορδέλες από τα απορρίμματα των παλιών
H Μελίτα Νόργουντ, η οποία ονομάστηκε από τους Times, λόγω των αγοραστικών της συνηθειών, «η κατάσκοπος που ήρθε από το Co-op» / Wikimedia Commons
Βάφτισε τη γραφομηχανή του Έρικα
Αποφασισμένος να εκθέσει το σύστημα, ο Μιτρόχιν άρχισε να φτιάχνει βοηθήματα μνήμης για όσα διάβαζε – μικροσκοπικά κομμάτια χαρτιού σε κώδικα που έβγαζε λαθραία από το αρχείο κρυμμένα στις κάλτσες του.
Βοηθούμενος από μια φωτογραφική μνήμη, ακόμη και για τους αριθμούς διαβατηρίων και τις διευθύνσεις, τα Σαββατοκύριακα πήγαινε στο εξοχικό του και αναδημιουργούσε τα έγγραφα με μια γραφομηχανή, την οποία βάφτισε Έρικα και τη θεωρούσε «τον έρωτα της ζωής του».
Γνωρίζοντας πολύ καλά τους πόρους της KGB, φρόντισε να μη φανεί ότι αγόραζε εξοπλισμό για την Έρικα, αλλά να φτιάχνει μελάνι από χυμό φρούτων και να κατασκευάζει νέες κορδέλες από τα απορρίμματα των παλιών.
Για δώδεκα χρόνια, μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 1984, ο Μιτρόχιν δακτυλογραφούσε, θάβοντας τους τόμους που συνέταξε -ένας από τους οποίους αποκάλυπτε το μέγεθος των απωλειών της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν- σε καζάνια γάλακτος που ήταν κρυμμένα στο υπόγειο του εξοχικού του.
Στο αντίστοιχο των αλατωρυχείων της KGB: στο αρχείο της
Αν τον έπιαναν, το καλύτερο που θα περίμενε ήταν μια σφαίρα στο πίσω μέρος του κεφαλιού. Δεδομένου, ωστόσο, του αναγκαστικά αργού ρυθμού του έργου του Μιτρόχιν, ο Κορέρα προσπαθεί λογικά να διευρύνει την ιστορία τοποθετώντας την στο ευρύτερο πλαίσιο της ιστορίας της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτό με τη σειρά του προσφέρει κάποιες πληροφορίες για τα κίνητρα του Μιτρόχιν.
«Οι αποστάτες αποστατούν επειδή είναι ελαττωματικοί» λέει ένα παλιό κατασκοπευτικό ρητό. Ο Μιτρόχιν φαίνεται ότι απογοητεύτηκε μετά την επίπληξη που δέχτηκε όταν ήταν πράκτορας στο Ισραήλ. Στη συνέχεια, το 1956, ενώ βρισκόταν στη Μελβούρνη και παρακολουθούσε την Ολυμπιακή ομάδα της Σοβιετικής Ένωσης, βρέθηκε στο στόχαστρο του Τύπου.
Φωτογραφήθηκε δημόσια να προτρέπει την ομάδα υδατοσφαίρισης να ανταποδώσει τα χτυπήματα στους Ούγγρους αντιπάλους της, οι οποίοι είχαν εκτονώσει την οργή τους για τη συντριβή της εξέγερσης στη Βουδαπέστη που συνέβαινε τότε.
Η φωτογραφία ενός Ούγγρου παίκτη με το αίμα να τρέχει στο πρόσωπό του έκανε το γύρο του κόσμου και η αμηχανία οδήγησε τον Μιτρόχιν να σταλεί στο αντίστοιχο των αλατωρυχείων της KGB: στο αρχείο της.
Στόχος ο Νουρέγιεφ
Αυτό που ο Κορέρα μεταφέρει ιδιαίτερα καλά στο βιβλίο είναι η ιδιόμορφη ρωσική νοοτροπία του Μιτρόχιν, ο οποίος θα μπορούσε να απεχθάνεται την αδικία που διέπει τον τρόπο λειτουργίας της KGB, παραμένοντας ταυτόχρονα Ρώσος πατριώτης, πεπεισμένος για την ηθική του υπεροχή έναντι της Δύσης.
Στηλίτευε ιδιαίτερα τη στοχοποίηση των διανοουμένων, των θεματοφυλάκων του πολιτισμού της Ρωσίας, από την KGB. Η KGB ήταν πάντα πιο αυστηρή στους αποστάτες αυτού του είδους. Ο Μιτρόχιν είδε φακέλους που αποκάλυπταν συνωμοσίες για να σταματήσουν τον Ρούντολφ Νουρέγιεφ πριν φύγει για την Αμερική, ενώ 18 αξιωματικοί στάλθηκαν στις Φιλιππίνες για να εξασφαλίσουν ότι ένας σκακιστής θα νικούσε έναν πρώην Ρώσο αντίπαλο.
«Ένας πραγματικά δύσκολος άνθρωπος»
Η ευκαιρία του Μιτρόχιν ήρθε με το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, το σεισμικό γεγονός που φαινόταν να τερματίζει την καριέρα ενός νεαρού αξιωματικού της KGB, του Βλαντίμιρ Πούτιν. Ο Κορέρα φέρνει στο φως νέες λεπτομέρειες για την εξαφάνισή του, η οποία ήταν πολύ πιο περίπλοκη από εκείνη, ας πούμε, του αποστάτη της KGB, Όλεγκ Γκορντιέφσκι, καθώς ο Μιτρόχιν ήθελε να πάρει μαζί του όχι μόνο το αρχείο του αλλά και ολόκληρη την οικογένειά του, συμπεριλαμβανομένης της ηλικιωμένης πεθεράς του -κανένας από τους οποίους, ωστόσο, δεν είχε ενημερωθεί για το τι συνέβαινε.
Η επιχείρηση ήταν αυθεντικά χαοτική και διόλου έξυπνα εκτελεσμένη -σαν αυτές που βλέπουμε στις ταινίες του Μποντ. Οι αριθμοί έκτακτης ανάγκης δεν λειτουργούσαν, τα μικρά λεωφορεία χρειάστηκε να επιταχθούν στο δρόμο, και το αναπηρικό καροτσάκι του γιου του Μιτρόχιν – ο οποίος έπασχε από νευρολογική ασθένεια – ήταν πολύ φαρδύ για τη σκάλα του πλοίου με το οποίο επρόκειτο να διαφύγει η οικογένεια.
Ωστόσο, ο Μιτρόχιν ήταν τόσο χαμηλών τόνων σε όλη του τη ζωή που κανείς δεν πρόσεξε ότι είχε φύγει. «Ο Μιτρόχιν ήταν ένας πραγματικά δύσκολος άνθρωπος», παρατήρησε ο Κρίστοφερ Άντριου, ο don του Cambridge που συνεργάστηκε μαζί του για την εμπορική έκδοση του αρχείου το 1999.
Το The Spy in the Archive: How One Man Tried to Kill the KGB του Γκόρντον Κορέρα κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο William Collins
Η τολστοϊκή εκδοχή της βαθιάς Ρωσίας
Το περίεργο ήταν ότι κανείς δεν ήξερε ακριβώς πώς να χειριστεί το όπλο που είχε δοθεί στη Δύση. Το υπουργείο Οικονομικών χλεύαζε το κόστος της επανεγκατάστασης της οικογένειας του Μιτρόχιν, οι πολιτικοί θεωρούσαν ότι οι πληροφορίες για τις ιστορικές επιχειρήσεις ενός φαινομενικά νικημένου εχθρού ήταν ξεπερασμένες, ενώ οι κατάσκοποι μερικές φορές προτιμούσαν να μην τους θυμίζουν την αποτυχία τους «να πιάσουν τους τυφλοπόντικες».
«Η ελπίδα του Μιτρόχιν ήταν ότι η αποκάλυψη της καταστολής των εγχώριων διαφωνιών από την KGB θα οδηγούσε σε δικαιοσύνη τύπου Νυρεμβέργης για τους πρώην ηγέτες της Ρωσίας. Η Δύση, ωστόσο, επικεντρώθηκε περισσότερο σε όσα αποκάλυψε για τη διείσδυση της Σοβιετικής Ένωσης στη γραφειοκρατία και την οικονομία της» γράφει ο Γκόρντον Κορέρα.
Στα χρόνια πριν πεθάνει, το 2004, σε ηλικία 81 ετών, ο Μιτρόχιν απογοητεύτηκε με όσα βρήκε στη Δύση και νοστάλγησε την κάπως εξιδανικευμένη, τολστοϊκή εκδοχή της βαθιάς Ρωσίας που είχε αφήσει πίσω του.
*Το The Spy in the Archive: How One Man Tried to Kill the KGB του Γκόρντον Κορέρα κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο William Collins | Αρχική Φωτό: Βασίλι Μιτρόχιν / Photo: Churchill Archives Centrer
