Politica 89.8
Γνωρίζουμε πολλά για τα ενδιαφέροντα του Λεονάρντο ντα Βίντσι στη βοτανική και την ανθρώπινη ανατομία, για τις εξερευνήσεις του σχετικά με την πτήση, τις πολεμικές μηχανές και τη ροή του νερού, για τις ικανότητές του ως ζωγράφου, ακόμη και για τη φήμη του ότι άφηνε έργα ημιτελή. Τι γνωρίζουμε όμως για τον άνθρωπο, για τα πάθη του, για τον ερωτευμένο Λεονάρντο;
Ο Λεονάρντο δεν άφησε τίποτα που θα μπορούσε να διαβαστεί άμεσα ως ημερολόγιο -το ενδιαφέρον του ήταν περισσότερο στον εξωτερικό παρά στον εσωτερικό κόσμο.
Παρ’ όλα αυτά, συγγραφείς μέσα στα χρόνια, από τον βιογράφο του 16ου αιώνα Τζόρτζιο Βαζάρι μέχρι τον Σίγκμουντ Φρόιντ, έχουν ψάξει για στοιχεία στις χιλιάδες σελίδες γραπτών σημειώσεων που άφησε ο Λεονάρντο.
Ο «Μικρός Διάβολος»
Πεντακόσια χρόνια μετά το θάνατό του – με εκθέσεις σε όλη την Ευρώπη να γιορτάζουν την τέχνη, τη μηχανική, την επιστήμη και τις ιδέες του – μια νέα όπερα εξυμνεί μια πιο ιδιωτική πλευρά του αναγεννησιακού δασκάλου. Έργο του συνθέτη Άλεξ Μιλς και του λιμπρετίστα Μπράιαν Μούλιν, το Leonardo επικεντρώνεται στη σχέση μεταξύ του μεγάλου καλλιτέχνη και δύο βοηθών του.
Ο Τζιαν Τζιάκομο Καπρότι – γνωστός από τον Ντα Βίντσι ως Salaí ή αλλιώς «Μικρός Διάβολος» – ήταν ένα αγόρι από φτωχό περιβάλλον που μπήκε στο εργαστήριο σε ηλικία 10 ετών το 1490, όταν ο δάσκαλος ήταν στα 30 του χρόνια. Αμέσως έκανε εντύπωση ως ταραχοποιός – ο Μούλιν βρήκε συχνές αναφορές ότι ο Salaí έκλεβε από τον ίδιο και τους καλεσμένους του ή έτρωγε περισσότερο από όσο ο δάσκαλος του θεωρούσε αξιοπρεπές.
«Ήταν ένα νεαρό αγόρι της εργατικής τάξης και προφανώς πολύ δύσκολο να τον χειριστεί κανείς, αλλά κατέληξε να μείνει με τον Λεονάρντο για 25 χρόνια» λέει ο Μούλιν.
Αμέσως έκανε εντύπωση ως ταραχοποιός – ο Μούλιν βρήκε συχνές αναφορές ότι ο Salaí έκλεβε από τον ίδιο και τους καλεσμένους του ή έτρωγε περισσότερο από όσο ο δάσκαλος του θεωρούσε αξιοπρεπές
Ο Τζιαν Τζιάκομο Καπρότι – γνωστός από τον Ντα Βίντσι ως Salaí ή αλλιώς «Μικρός Διάβολος» / Public Domain
Ο «Μάστερ Φραντσέσκο»
Ο Φραντσέσκο Μέλτσι μπήκε στη ζωή του Λεονάρντο γύρω στο 1505. Ο νεαρός αυτός, αντίθετα, προερχόταν από ευγενή οικογένεια του Μιλάνου και ανέπτυξε στο εργαστήριο έναν ρόλο που έμοιαζε με αυτόν του προσωπικού γραμματέα. Αυτός και ο Λεονάρντο σύντομα ανέπτυξαν μια στενότερη οικειότητα που οι Μιλς και Μούλιν παρομοιάζουν με πατέρα και γιο.
Ο Μέλτσι ήταν, όπως σημειώνει ο Μούλιν, «εντελώς διαφορετικός από τον Salaí ως προς την κοινωνική του θέση και τη συμπεριφορά του». Δεν υπήρχαν θρασύτατα παρατσούκλια για τον αριστοκράτη Μέλτσι -ο Λεονάρντο τον προσφωνούσε ως «Μάστερ Φραντσέσκο».
Ενώ η μουσική του Μιλς για το Leonardo είναι φυσικά σύγχρονη, έχει γραφτεί για βιόλα – ένα έγχορδο όργανο που θυμίζει τις αρχές του 16ου αιώνα. Το λιμπρέτο του Μούλιν αντλείται σχεδόν εξ ολοκλήρου από ιστορικές πηγές, η σημαντικότερη από τις οποίες ήταν τα σημειωματάρια του ίδιου του Λεονάρντο ντα Βίντσι, τα οποία ο αριστερόχειρας καλλιτέχνης έγραψε με καθρεφτική γραφή.
Ο Μέλτσι ήταν, όπως σημειώνει ο Μούλιν, «εντελώς διαφορετικός από τον Salaí ως προς την κοινωνική του θέση και τη συμπεριφορά του»
Ο Φραντσέσκο Μέλτσι μπήκε στη ζωή του Λεονάρντο γύρω στο 1505 / Public Domain
Ένα ιδιωτικό δράμα
Η όπερα καταγράφει το «μεταβαλλόμενο τρίγωνο που είχε ο Λεονάρντο με αυτούς τους δύο νεαρούς άνδρες» λέει ο Μούλιν. «Ο Λεονάρντο μετακινείται από τη μία σχέση στην άλλη, και ο Salaí εκτοπίζεται λίγο».
Στα τέλη της ζωής του ο Λεονάρντο μετακόμισε στη Γαλλία, με τους δύο άνδρες συντρόφους του να τον συνοδεύουν, αλλά ο Salaí επέστρεψε στο Μιλάνο και δεν ήταν εκεί στο κρεβάτι του δασκάλου όταν πέθανε το 1519.
«Ο Λεονάρντο του αφήνει πολύ λίγα: του αφήνει μόνο το μισό αμπέλι, κάτι που είναι περίεργο» λέει ο Μούλιν. Ο Μέλτσι, αντίθετα, κληρονόμησε τα σημειωματάρια του Λεονάρντο και πολλούς από τους πίνακές του. «Φαίνεται ότι υπήρχε ένα ιδιωτικό δράμα που παιζόταν από τη μία φιγούρα στην άλλη».
Πόσο όμορφος ήταν
Ως ιστορικοί χαρακτήρες, ο Salaí και ο Μέλτσι μας έρχονται μέσω των απεικονίσεων του Λεονάρντο με λόγια και εικόνες – και οι δύο άνδρες διακρίνονταν για την ομορφιά τους, και ο Salaí θεωρείται ότι αποτέλεσε το πρότυπο για τους πίνακες Βάκχος και Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής.
Τόσο για τον συνθέτη όσο και για τον λιμπρετίστα, οι σχέσεις φαίνεται να ήταν πιο έντονες και βαθιές από ό,τι απλώς καλλιτέχνης και βοηθοί.
«Ο Λεονάρντο ζωγραφίζει τόσο πολύ τον Salaí, που δεν είναι δύσκολο να πούμε ότι ήταν και μούσα του», λέει ο Μιλς. «Όλοι θεωρούν ότι ήταν ο σύντροφος του Λεονάρντο – του αγόραζε ακριβά ρούχα, ταξίδευαν μαζί, όλοι μιλούσαν για το πόσο όμορφος ήταν».
Ο Salaí θεωρείται ότι αποτέλεσε το πρότυπο για τους πίνακες Βάκχος και Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής
Βάκχος του Λεονάρντο ντα Βίντσι / Public Domain
Ο διάλογος του Λεονάρντο ντα Βίντσι και του Φειδία
Κατά τη διαπραγμάτευση των σκληρών γεγονότων της ζωής του Ντα Βίντσι – και των κενών μεταξύ τους – οι Μιλς και Μούλιν επιστράτευσαν τη βοήθεια των κορυφαίων ιστορικών μελετητών Μάρτιν Κεμπ και Μάρτιν Κλέιτον.
«Θέλαμε τα συμπεράσματα που βγάζαμε να είναι όσο το δυνατόν πιο πιθανά και ιστορικά ακριβή», λέει ο Μιλς. «Οι μελετητές και οι ακαδημαϊκοί του Λεονάρντο καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ήταν πολύ πιθανό να ήταν ομοφυλόφιλος, ωστόσο δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση – η όπερα μας δίνει την ευκαιρία να εξερευνήσουμε αυτό το κομμάτι του».
Οι εικασίες σχετικά με τη σεξουαλικότητα του Λεονάρντο είναι ένα παιχνίδι αιώνων. Γράφοντας τη δεκαετία του 1560, ο καλλιτέχνης Τζιάν Πάολο Λομάτσο επινόησε έναν φανταστικό διάλογο μεταξύ του Λεονάρντο και του Έλληνα γλύπτη Φειδία, στον οποίο ο τελευταίος τον ρωτά για τη φύση της σχέσης του με τον Salaí : «Μήπως έπαιξες μαζί του εκείνο το «παιχνίδι με τα οπίσθια» που τόσο αγαπούν οι Φλωρεντινοί;».
Ο Λεονάρντο απαντά με ενθουσιασμό καταφατικά. Το 1910, ο Σίγκμουντ Φρόιντ υπέθεσε ότι παρά το γεγονός ότι περιτριγυριζόταν από όμορφους νεαρούς άνδρες, η ομοφυλοφιλία του Λεονάρντο ήταν λανθάνουσα και όχι ενεργητική.
«Παρουσίασαν αυτή την ιδέα του Μέλτσι και του Saraí ως τις δίδυμες πτυχές του χαρακτήρα του Λεονάρντο, η οποία θεώρησα ότι ήταν μια πολύ έξυπνη προσέγγιση», λέει ο Κλέιτον
Οι δίδυμες πτυχές του χαρακτήρα του Λεονάρντο
Μια πρόσφατη βιογραφία του Γουόλτερ Άιζακσον συνοψίζει τον Λεονάρντο ως «νόθο, ομοφυλόφιλο, χορτοφάγο, αριστερόχειρα και μερικές φορές αιρετικό». Αυτό το όραμα του καλλιτέχνη στα νεανικά του χρόνια θα ζωντανέψει σε ένα τηλεοπτικό δράμα με πρωταγωνιστή τον Έινταν Τέρνερ, το οποίο αναμένεται να μεταδοθεί το επόμενο έτος.
Ο Μάρτιν Κλέιτον, επικεφαλής των χαρακτικών και σχεδίων στο Royal Collection Trust, συναντήθηκε για πρώτη φορά με τους Μιλς και Μούλιν σε πρώιμο στάδιο της ανάπτυξης της όπερας. «Παρουσίασαν αυτή την ιδέα του Μέλτσι και του Saraí ως τις δίδυμες πτυχές του χαρακτήρα του Λεονάρντο, η οποία θεώρησα ότι ήταν μια πολύ έξυπνη προσέγγιση», λέει ο Κλέιτον.
«Αυτό που έκαναν -παρουσιάζοντας τον Salaí ως τη σκοτεινή, κατακριτέα πλευρά και τον Μέλτσι ως τη σταθερή, αποδεκτή πλευρά- λέει κάτι πολύ αληθινό για τον χαρακτήρα του Λεονάρντο».
Ο σταθερός κι ο απατεώνας
Για τον Κλέιτον, η απόφαση του Λεονάρντο να αφήσει στον Μέλτσι την πνευματική του κληρονομιά -με τη μορφή πινάκων, σχεδίων και σημειωματάριων- αποτελεί απόδειξη της σταθερότητάς του. Εκτίμησε ότι ο Μέλτσι ήταν ικανός να προστατεύσει την κληρονομιά του και ότι ήταν τόσο πλούσιος και με τέτοιο χαρακτήρα ώστε να μην μπει στον πειρασμό να την εκμεταλλευτεί.
Αντίθετα, ο Salaí κατέληξε να έχει στην κατοχή του περισσότερους πίνακες από όσους του άφησε ο Λεονάρντο, γεγονός που υποδηλώνει ότι είτε τους έκλεψε είτε τους πλαστογράφησε. «Είχε τη φήμη του απατεώνα», λέει ο Μούλιν. «Καταλήγει να πεθάνει σε μια μονομαχία με ένα τόξο».
Οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις ήταν διαδεδομένες
Ενώ ο Ντα Βίντσι ήταν ένας άνθρωπος μπροστά από την εποχή του με πολλούς τρόπους, η φύση της συντροφιάς του με τον Salaí ήταν πολύ κοντά στην εποχή του. «Σχέσεις όπως αυτή μεταξύ ενήλικων ανδρών και εφήβων αγοριών ήταν στην πραγματικότητα αρκετά συνηθισμένες στον κόσμο στον οποίο κινήθηκε ο Λεονάρντο», λέει ο Μούλιν.
Την περίοδο που ο Λεονάρντο έζησε στη Φλωρεντία στις αρχές της καριέρας του, οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις ήταν τόσο διαδεδομένες που ο όρος «Florenzer» έγινε γερμανική αργκό για τις σχέσεις μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου.
Ωστόσο, σε μια προσπάθεια να ελέγξει την πρακτική αυτή, η κυβέρνηση της πόλης ενθάρρυνε τους πολίτες να την καταγγείλουν. Σε ηλικία 23 ετών, ο Λεονάρντο ήταν μεταξύ των τεσσάρων καλλιτεχνών που κατηγορήθηκαν δημοσίως για σοδομισμό μετά από ανώνυμη πληροφορία.
«Δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα αν πήγε στη φυλακή» λέει ο Μούλιν. «Αλλά αυτή η δημόσια διαπόμπευση μπορεί να ενθάρρυνε τον Λεονάρντο να κλειστεί στον εαυτό του».
Ο άνθρωπος Λεονάρντο
Το αποτέλεσμα αυτής της εσωστρέφειας, εξηγεί ο Μιλς, είναι ότι «δε γνωρίζουμε πολλά για τον άνθρωπο Λεονάρντο. Κατά κάποιον τρόπο δεν έχει σημασία ποια ήταν η σεξουαλικότητά του, αλλά φυσικά στην προσπάθεια να μπούμε στο μυαλό του αυτό είναι κάτι που πάει πακέτο».
Είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της όπερας ως μορφή τέχνης ότι επιτρέπει πολλά να αναφερθούν ενώ παραμένουν ανείπωτα. «Αυτό είναι που κάνει τόσο καλά η όπερα: μιλάει στο ασυνείδητο». Για τον Κλέιτον, ο οποίος φέτος επιμελήθηκε μια σειρά εκθέσεων που βασίστηκαν στην εξαιρετική συλλογή σχεδίων του Λεονάρντο της Βασιλικής Συλλογής, η όπερα μας οδηγεί σε περιοχές που συχνά ξεφεύγουν από το πεδίο εφαρμογής ενός μουσείου.
«Παρουσιάζει τον αληθινό Λεονάρντο με τον τρόπο που οι εκθέσεις τέχνης συχνά δεν το κάνουν» λέει. Μια έκθεση θα προτιμήσει φυσικά τα σχέδια, τους πίνακες και τα διαγράμματα έναντι των 4.000 φύλλων γραπτού υλικού που άφησε ο Λεονάρντο μετά το θάνατό του.
«Συμβαίνουν πολλά στον Λεονάρντο που είναι δύσκολο να μεταφερθούν στο κοινό, και νομίζω ότι αυτό θα καταφέρει να κάνει αυτή η όπερα».
*Με στοιχεία από bbc.com
